استراتیژیک پلان وزارت تحصیلات عالی

مقــــدمـه

افغانستان که سال ها قبل دارای یکی از سیستم های معتبر و شناخته شدۀ تحصیلات عالی در منطقه بود، طی سی سال جنگ به یک ویرانه تبدیل گردید. در نیتجهء این خشونت ها، حدود یک میلیون نفر جان خود را از دست داده و حدود شش میلیون دیگر آواره شدند، که تعدادی از آنان هنوز هم به وطن بازنگشته اند. در میان کسانی که آواره شدند، کادر علمی پوهنتون ها و کارمندان تحصیلات عالی نیز شامل بودند. برخی از این استادان در پوهنتون های خارج به حیث استاد استخدام گردیدند و پس از سپری کردن سال های طولانی در خارج، بازگشت به وطن برای آنان با درنظرداشت افزایش تعداد اعضای خانواده، تعهدات جدید و شرایط اقتصادی افغانستان مشکل می باشد. همچنین، رشد مسلکی کسانی که در داخل باقی ماندند با تأخیر و سکتگی مواجه شد. بسیاری از ساختمان های پوهنتون ها و مراکز تحصیلات عالی ویران گردید و برخی دیگر شدیداً نیاز به ترمیم داشت. نصاب تعلیمی کهنه، کادر علمی آسیب دیده، نبود صنف های درسی کافی و لابراتوارها، کتابخانه های دارای منابع اندک و نبود تکنالوژی معلوماتی کافی از جمله مشکلات جدی و مبرمی هستند که سکتور تحصیلات عالی با آنها مواجه می باشد و در نتیجهء مشکلات برشمرده شده، تحقیقات بسیار اندکی در طی این سالیان انجام پذیرفت. بدون شک، فرهنگ پژوهش که مرکز ثقل یک پوهنتون مدرن به حساب می آید، در افغانستان به طور گسترده ای آسیب دیده بود. وضعیت تحصیلات عالی در افغانستان در اوایل سال 1370 که در آن زمان تعداد 24333 نفر محصل در پوهنتون ها و مراکز تحصیلات عالی مصروف تحصیل بودند، رو به وخامت گذاشت. در نتیجه تا سال 1374 تعداد محصلان به 17370 نفر رسید، این روند همچنان ادامه یافت و تا سال 1380 تعداد محصلان به پائین ترین سطح کاهش نمود و به 7881 رسید(جدول 1). در نتیجهء تداوم این روند، میزان شمولیت در دورۀ تحصیلات عالی در افغانستان به پایین ترین سطح خود در جهان رسید، و در سال 1374 تنها دو فیصد جمعیت افغانستان با داشتن سن بالای 25 سال، دارای تحصیلات عالی بودند.

موانع مهمی که هم اکنون فراروی افغانستان قرار دارند عبارتند از ویرانی های ناشی از سال های جنگ، میزان بالای بیکاری، سطح بالای فقر، مراقبت های صحی ناکافی، نبود معلمان و استادان ورزیده در تمام سطوح، کمبود تسهیلات آموزشی، خلاء شدید در عرضه و تقاضای نیروی بشری ورزیده در ساینس و تکنالوژی، زیربناهای ضعیف ارتباطات، آب آشامیدنی، آبیاری و کنترول سیلاب، کمبود انرژی برق در اکثر ساحات، و روش های کهنهء زراعتی سبب که گردیده تا از زمین های مزروعی حداقل برداشت صورت گیرد. بنا براین، چالش های انکشافی در افغانستان بی شمار بوده و نیازمند یک رهبری دارای دیدگاه بلند و با ابتکار، ساختارهای هماهنگ ساینس و تکنالوژی و یک استراتیژی مؤثر برای منابع بشری می باشد. از این رو، جایگاه انکشاف یک سیستم هماهنگ برای نهادهای تحصیلات عالی که توان عرضه نیازهای کشور را در سطح بالایی بشری داشته باشد، در قلب استراتیژی انکشافی تحصیلات عالی قرار دارد. در این زمینه اتفاق نظر وجود دارد که یکی از لازمه های رشد و پویایی اقتصاد افغانستان، بهبود کیفیت سیستم تحصیلات عالی می باشد. تحصیلات عالی یکی از هشت رکن استراتیژی انکشاف ملی افغانستان می باشد؛ از این رو، این پلان استراتیژیک مرتبط با استراتیژی انکشاف ملی افغانستان بوده و بازتاب دهندۀ دیدگاه، اهداف و مقاصد وزارت تحصیلات عالی برای آینده است.

یک تحقیق جدید نشان می دهد، که علی الرغم رکود شدید اقتصاد جهانی، میزان سرمایه گذاری در عرصۀ تحصیلات عالی جهان چشمگیر بوده است. تخمین زده می شود، که نرخ سرمایه گذاری در بخش آموزش 15 فیصد و برای تحقیقات پوهنتون های دولتی 20-40 فیصد بوده است. علاوه برآن، این امر سهم مشهودی در بهبود وضعیت اقتصادی خانواده ها، مسایل اجتماعی، فرهنگ و محیط زیست نیز داشته است. در این برهه زمانی که فشارهای شدیدی بر بودجۀ دولت وجود دارد، مطالعات انجام شده نشان دهندۀ آن است که سرمایه گذاری در تحصیلات عالی ”منفعت آور می باشد“، زیرا تحصیلات عالی دارای یکی از بیشترین بازدهی های سرمایه گذاری است. دلیل این امر آن است، که هرچه بیشتر اقتصاد توسط نوآوری مهارتها رشد یابد، بازدهی آن با افزایش عواید مالیاتی بیشتر می گردد؛ زیرا فارغ التحصیلان دارای تحصیلات عالی در آمد بالاتری داشته و در نتیجه مالیات بیشتری نسبت به کسانی که دارای تحصیلات عالی نمی باشند، به دولت پرداخت می کنند. این مطالعه نتیجه گیری می کند که با حمایت از تخصیص وجوه مالی بیشتر به تحصیلات عالی می توان اقتصاد را بهبود بخشید؛ چنین نتیجه گیریی می تواند برای تمویل تحصیلات عالی در هر کشوری بسیار کمک نماید. در نتیجهء این مطالعه و سایر مطالعات از این دست می توان یک وسیلهء فشار برای حمایت از مساعی و تلاش های وزارت تحصیلات عالی افغانستان جهت اختصاص دادن وجوه بیشتر به پوهنتون ها و نهادهای تحصیلات عالی ساخت که هم حکومت و هم جانب جامعۀ بین المللی را وادار به تخصیص وجوه بیشتر به این سکتور گرداند.

طی هشت سال گذشته، افغانستان تلاش نمود تا دروازه های پوهنتون ها و مؤسسات تحصیلات عالی خود را که طی جنگ های گذشته علاوه بر از دست دادن کادر علمی خود، تقریباً همهء آنها خسارات شدید نیز دیده بودند، دوباره بازنموده و باز سازی نماید. ولی ظرفیت نهادهای تحصیلات عالی در حال حاضر همچنان محدود باقی مانده و نمی تواند پاسخگوی نیازهای تعداد روز افزون شاگردانی باشد که دورۀ لیسه را به پایان می رسانند. در سال 1388، تعداد محصلان پوهنتون ها حدوداً به 62000 نفر میرسد. همچنین، پیش بینی می گردد که از سال 1389 یک صد هزار شاگرد از لیسه ها فارغ التحصیل شوند و این رقم تا سال 1393 به شش صد هزار نفر خواهد رسید. سوال در این جاست که چه تعداد از این فارغ التحصیلان می توانند شامل تحصیل در نهادهای تحصیلات عالی شوند؟ و چه تعداد نهادهای تحصیلات عالی خصوصی و دولتی برای جذب آنها نیاز است؟

در مادۀ 43 قانون اساسی افغانستان آمده است که: (تعلیم حق تمام اتباع افغانستان است...) و در ادامه یاد آور می شود که (تعلیم تا درجه لیسانس در موسسات تعلیمی دولتی به صورت رایگان از طرف دولت تأمین می گردد.) از تفسیر این ماده چنین استنباط می گردد که محصلان از دولت توقع دارند که در مؤسسات تحصیلات عالی دولتی تا سطح لیسانس باید فیس بپردازند. سایر مقرره ها و آیین نامه های مربوطه نیز به نهاد های تحصیلات عالی دولتی، اجازۀ فعالیت های تشبثاتی را نمی دهد، تا این نهاد ها از طریق آن بتوانند در آمد خود را افزایش دهند و یا تمهیداتی را برای دریافت اعانه از والدین محصلان، بنگاه های تجارتی و تمویل کنندگان ایجاد نمایند. مجموع بودجه تخصیص یافته به 22 نهاد تحصیلات عالی دولتی، در سال 1388 هجری خورشیدی (2009 میلادی)، مبلغ سی و پنج میلیون دالر امریکایی بوده است، که اوسط بودجهء هر پوهنتون یک و نیم میلیون دالر امریکایی می شود. باید اذعان نمود که هیچ پوهنتونی با چنین منابع مالی محدودی قادر به عرضهء تحصیلات عالی با کیفیت نخواهد بود. از این رو لازم است، تا دولت افغانستان، یک چهارچوب حقوقی مناسبی را طرح نماید که به نهادهای تحصیلات عالی اجازه دسترسی به منابع تمویل مالی جدید را بدهد. با توجه به نیازهای مالی فراوانی که برای تمویل امور تأمین امنیت ملی، صحت عامه، سرک ها، تعلیمات ابتدائی و متوسطه و سایر خدمات اساسی بر دوش دولت افغانستان قرار دارد، تحصیلات عالی نیز به وجوه مالی بیشتری برای تمویل خود نیاز خواهد داشت. با آن که افغانستان یکی از فقیرترین کشورهای جهان می باشد و از نظر در آمد سرانه درمیان فقیر ترین کشورها قرار دارد، با آنهم ناچار است برای این که بخواهد به اهداف انکشاف ملی خود دست یابد، منابع مالی بیشتری را به تحصیلات عالی اختصاص دهد. اما از آن جایی که تحصیلات عالی هم برای دولت و هم بخش خصوصی سود آور است، منطقی به نظر می رسد که در آینده انتظار آن را داشت که هزینه های آن از طریق منابع تمویلی چند جانبه، به شمول تمویل از طریق بخش خصوصی، شهریه، فعالیت های تجارتی، تمویل کنندگان و سایر منابع تأمین گردد. لازم است تا به محصلین فقیر تر از طریق ارائه سکالرشیپ و بورسیه کمک گردد.

در طول هشت سال گذشته، پس از انتخاب یک حکومت دموکراتیک، پیشرفت های زیادی در بازسازی نظام تحصیلات عالی صورت گرفته است که از آن جمله می توان به تقویت زیر ساخت ها، بهبود تکنا لوژی معلوماتی و ارتباطات، انکشاف چندین برنامه ماستری، انکشاف سطح علمی کادر علمی و افزایش دسترسی (سالانه 15 فیصد )به تحصیلات عالی اشاره نمود. به این ترتیب تعداد محصلان در پوهنتون ها و موسسات تحصیلات عالی حدوداً به 62000 می رسد. که از این میان 21 فیصد آنان را زنان (به جدول 2) تشکیل می دهد(با مقایسه اینکه در اخیر رژیم طالبان به صفر می رسید). طی دو سال گذشته، هشت فاکولتهء جدید به نهادهای تحصیلات عالی دولتی افزود گردید و تعداد بیست مؤسسهء تحصیلات عالی خصوصی جدید، پس از ایجاد زمینهء قانونی قانونی شدن آنها در سال 1386 تا کنون ایجاد شده است. در عین حال کارهای بسیاری هنوز باقی مانده است. در مرکز این پروسه، طرح یک پلان استراتیژیک برای وزارت تحصیلات عالی قرار دارد که رهنمایی امور انکشاف سیستم تحصیلات عالی، تعیین اهداف و اولویت ها، طرح کلی وظایف اساسی تحصیلات عالی، طرح پلان کاری و مدت زمان آن و بطور کلی ارائهء معلومات ارزشمند پیرامون تحصیلات عالی را به عهده داشته باشد. این روند در سال 1382 هجری خورشیدی (2003 میلادی) در وزارت تحصیلات عالی آغاز گردید که از آن زمان تا کنون فعالیت های مستمر و دوامدار به شمول تلاش هایی که در سال 1384 (2005) به ابتکار یونسکو در این راستا آغاز گردید، صورت گرفته است. از آن زمان تاکنون، این پلان چندین بار بازبینی شده است و نسخه های متعددی از آن تاکنون تهیه گردیده است که هریک از این نسخه ها دارای ویژگی های خود می باشد. نسخهء حاضر که نسخهء نهایی پلان استراتیژیک وزارت تحصیلات عالی می باشد، منعکس کنندۀ دیدگاه، اهداف و مقاصد وزارت تحصیلات عالی و نیز نهادهای تحصیلات عالی بوده و به منظور گزار از وضعیت کنونی به یک وضعیت متعالی و پویا خواهد بود که توان تولید نیروی بشری با کیفیت را داشته باشد و قادر به برآورده ساختن نیازهای اجتماعی- اقتصادی یک ملت روبه انکشاف باشد. لازم به یاد آوری است که پلان کنونی بر بنیادهای مستحکم و واقعی بنا نهاده شده است که در جریان سالهای اخیر انکشاف یافته اند.

دیــدگاه: ایجاد یک سیستم تحصیلات عالی دولتی و خصوصی باکیفیت عالی که جوابگوی نیازهای رشد و انکشاف افغانستان باشد، منتج به بهبود رفاه عامه گردیده، به ارزش های ملی پا بند بوده، مجهز به دانش پیشرفته علمی و دارای مدیریت عالی بوده و درسطح بین المللی دارای اعتبار و جایگاه برجسته باشد.

رســـالت: فراهم نمودن دسترسی برابر به تحصیلات عالی، برای تمام کسانی که واجد شرایط علمی و اکادمیک باشند و ایجاد نهادهای تحصیلات عالی مبتکر که توان ارائۀ تدریس، تحقیق و خدمات با کیفیت را داشته و فارغ التحصیلانی را تقدیم جامعه نمایند که توان رقابت در اقتصاد جهانی را داشته باشند و در رشد اقتصادی، انکشاف اجتماعی، وحدت ملی و ثبات در افغانستان سهمگیری نمایند.

ارزش هــــــا:

· تحصیلات عالی با کیفیت،

· تقویت وحدت ملی

· اخلاق و کرامت،

· برابری

· ادارۀ سالم، مؤثر یت و کارآیی،

· استقلال نهاد های تحصیلات عالی

· حسابدهی

تحصـیلات عالـی با کیفیت:

انکشاف ملی در افغانستان متکی به موفقیت تلاش هایی است که در راستای انتقال تحصیلات عالی به یک سیستم موءثر و با کیفیت عالی باشد. بدون تردید، هیچ ملتی نمی تواند به رشد اقتصادی، بدون داشتن یک سیستم تحصیلات عالی با کیفیت، دست یابد. کلید انکشاف اقتصادی، کیفیت تحصیلات عالی است نه تعداد محصلان، سطح فراغت و جذب محصلین در تحصیلات عالی.

وزارت تحصیلات عالی، اهداف مشخصی را در راستای بهبود کیفیت تحصیلات عالی به شمول تدوین نصاب تحصیلی، سیستم استخدام و ترفیع مبتنی براصل شایسته سالاری، تعیین نموده است. همچنین، این وزارت پالیسی هایی را جهت افزایش انجام تحقیقات و نشرات، بهبود تسهیلات (کتابخانه ها، تکنالوژی معلوماتی و ارتباطات، دسترسی به انترنت)، برنامه های ماستری ، تدریس زبان های خارجی (بخصوص انگلیسی)، بهبود کیفیت و اعتبار دهی طرح نموده است. بهبود کیفیت نیز نیازمند خدمات بهتر برای محصلان، مشوره دهی، خدمات صحی و نیز ظرفیت لازم برای حصول اطمینان از جامعیت، شفافیت و استقلال کانکور می باشد.

بهبود کیفیت ، شامل مؤسسات تحصیلات عالی خصوصی که مکمل تحصیلات عالی دولتی به شمار می آیند، نیز می گردد. این مؤسسات هم مکلف به داشتن همان اعتبار و معیارهایی می باشند که مؤسسات تحصیلات عالی دولتی دارای آن هستند. در عین حال وزارت تحصیلات عالی قوانین شدیدتری را در زمینۀ بکار گرفتن واژۀ پوهنتون وضع نموده است و حق کاربرد این واژه و سایر ترمینولوژیهای مربوطه را فقط به مؤسساتی داده است که برای بر خورداری از این جایگاه مورد تایید قرار گرفته باشند.

تقـــویت وحـدت ملــی

یکی از شرایط کلیدی برای تقویت وحدت ملی، انکشاف نظام تحصیلات عالی به شمول مؤسسات تحصیلات عالی دولتی و خصوصی می باشد. بخشی از پروسهء مذکور شامل بهبود زیربناهای تحصیلات عالی می گردد. در همین راستا توسعه، انکشاف و ارتقای کتابخانه های ملی، لابراتوارها، تکنالوژی معلوماتی و ارتباطات، بانک های معلوماتی و دسترسی به انترنت سریع، از جملۀ مهمترین اهداف وزارت تحصیلات عالی می باشند. در حالی که دولت تعداد مؤسسات عالی دولتی را به بیست و دو مؤسسه افزایش داده است، اکثر این مؤسسات نیازمند تسهیلات زیربنایی می باشند، تا بتوانند تعلیم با کیفیت را ارائه نمایند که سبب سرعت بخشیدن به روند انکشاف و توسعه دانش اقتصادی در افغانستان گردد.

انتقال سیستم تحصیلات عالی، مستلزم تعهد قاطع وزارت تحصیلات عالی، نسبت به یک سلسه ارزش هایی می باشد که مستقیماً با تقویت وحدت ملی مرتبط می باشند. از یک جانب، این امر در برگیرندۀ شناسایی کثرت گرایی می باشد و از طرف دیگر مستلزم بردباری، احترام به تفاوت ها و مهمتر از همه، ایجاد یک افغانستان متحد، دموکراتیک و پیشرفته می باشد، که وفاداری تمام افغان ها را با خود داشته و در عین حال از وحدت، تاریخ و فرهنگ افغانستان پاسداری نماید.

اخــــلاق و کـــرامـت

وزارت تحصیلات عالی و پوهنتون ها به مثابهء نهادهای تعلیمی، باید پابند به ارزش های اخلاقی، حفظ کرامت انسانی و اعتماد متقابل بوده و به حیث الگوهای اخلاقی برای محصلین عمل نموده و تمام تلاش خود را برای تربیت آنها به عنوان رهبران، فرهیختگان و محصلان جوان به کاربندد. تدریس و آموزش عالی، انجام تحقیقات و ارائه خدمات مربوطه در واقع زمینه های جستجوی حقیقت و چاره جویی برای مشکلات، تحلیل مشکلات پیچیده و رفع چالش در زندگی و رفاه مردم را فراهم میسازد. و بدون داشتن معیارهای عالی اخلاقی، چنین تلاش هایی نمی تواند معنی دار باشند. در نهایت، این کیفیت ها، توأم با مهارت ها و دانش، شخصیت محصلین را به حیث شهروندان منتقدی شکل خواهد داد که یک افغانستان پیشرفته و دموکراتیک با انکشاف پایدار را اساس گذاری نمایند.

بـرابـری

با در نظرداشت نابرابری های موروثی که در هر جامعه ای به شمول افغانستان وجود دارد، وزارت تحصیلات عالی مکلف است تا از ارائه فرصت های برابر و منصفانه برای تمام کسانی که مستحق ورود به سیستم تحصیلات عالی می باشند، اطمینان حاصل نماید. خصوصاً، در این زمینه تاکید بر محصلین فقیر، اشخاص دارای معلولیت، مردم اطراف، برابری جنسیتی (جندر) و سایر کسانی صورت خواهد گرفت که بطور مشخص در گذشته از این حقوق محروم بوده اند. لازم است تا توجه خاصی بر افزایش تعداد زنان در آموزش و تدریس صورت گیرد، زیرا صرف 0.5 فیصد خانمها دارای رتب علمی عالی بوده و تنها دو خانم دارای رتبه علمی پوهنوال میباشد. وزارت تحصیلات عالی، نابرابری های موجود را با جدیت بررسی و استراتیژی هایی را برای غلبه بر آنها تدوین خواهد نمود. این امر شامل اتخاذ اقدامات اصلاحی، تبعیض مثبت برای زنان و اقدامات حمایتی، از قبیل ارائه کمک مالی (فیس) و خدمات مشورتی برای زنان خواهد بود. هر مؤسسهء تحصیلات عالی ملزم است تا پالیسی برابری خود را تدوین نموده و در زمینهء تطبیق آن بطور سالانه به وزارت تحصیلات عالی گزارش دهد. وزارت تحصیلات عالی بر پیشرفت های حاصله نظارت نموده و زمینهء بحث و تبادل نظر میان مؤسسات تحصیلات عالی پیرامون پیشرفت ها، چالش ها و موانع موجود را فراهم خواهد آورد تا آنها بتوانند تجارب شان را بایکدیگر شریک سازند.